Tarihi Metin Okuyanlarda Bulunması Gereken 10 Sözlük

(Tarihi Metin Okuyanlarda Bulunması Gereken 10 Sözlük; dunyabizim.com; 09.02.2018)


Fuzulî’nin bir gazelini, milli mücadele döneminde yazılmış bir evrağı veya Lale devrinde yaşamış bir şeyh efendinin mektubu okuyup anlamak isteyen bir kişiyi bekleyen iki engel bulunur. Bunlardan ilki dil engelidir. Eski harflerle ve başka bir imlayla yazılan metni okuyabilmek uğraşısıyla karşı karşıya kalır kişi. Osmanlıcayı iyi derecede bilmesi ve metinlerle haşır neşir olması lazımdır. Metin doğru okunduktan sonra sıra, metni doğru anlamaya çalışmak ve anlamlandırma çabasında bulunmaya gelir. Arkaik kelimelerin anlamları öğrenilerek cümleler bağlamlarına göre manalandırılmaya gayret edilir. Biz de zorlukları kolaylaştırmak adına piyasada edebi, tarihi ve dini metinlerle alakalı birçok sözlük içerisinden biz doğrudan tarihi bir metni “okumaya” ve “anlamlandırmaya” müteallik olanlarından 10 tanesini sizin için seçtik.


Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat

Ferit Devellioğlu tarafından hazırlanan bu sözlüğün adını duymamış olan, hatta bu işlerle ucundan ilgiliyse dokunup karıştırmamış olan yoktur sanırım. Gayet kullanışlı olan bu sözlük, bir ihtisas alanında kaleme alınmamış ya da çok ağır olmayan düz bir Osmanlıca metni okurken karşılaştığımız hemen hemen tüm kelimeleri bulmamıza yarayan pratik bir sözlüktür. Kelimelerin çoğul şekillerinin gösterildiği, anlamlarının da kısaca verildiği ve yer yer meşhur tamlamaların izahlarının yapıldığı bu sözlük her çalışma masasının üstünde bulunmalıdır. Sözlük, Aydın Kitabevi tarafından basılmaktadır.


Kâmûs-ı Türkî

Türk dilinin belli bir fikre binaen yazılmış ilk sözlüğü ve Türk adının ilk kez kullanıldığı sözlük olan bu çalışmada Şemseddîn Sâmî, o günün konuşma ve yazı dilinde kullanılan Türkçe asıllı kelimelerle birlikte Arapça, Farsça ve Batı kaynaklı kelimeleri de bir araya getirmiştir ve ortaya zengin muhtevalı bir sözlük çıkmıştır. Türkçe kelimelere tam alfabetik sıra veren Sâmî, sözlükteki kelimelerle ilgili deyimler üzerinde de durmuş, her kelimenin farklı anlamlarını belirtmeye çalışmış, gerekli durumlarda kendi verdiği örneklerle açıklama yoluna gitmiştir. Arapça ve Farsça asıllı kelimelerin Türkçede kazandığı anlamlarına da yer veren müellif, Arapçada kullanılmadığı halde Türkçede galat olarak türetilmiş bir kısım kelimeleri eserinde göstermiştir. Çeşitli sanat ve bilim dallarına ait terimlerle kelimenin anlamını değiştiren özel tabirlerin farklı işaretlerle ayrıldığı bu kıymetli sözlüğün matbu Osmanlıca baskısını yapan yayınevlerinin yanında latin harfli baskılarını yapan yayınevleri de vardır.


Redhouse Sözlüğü

Meşhur İngiliz şarkiyatçı Redhouse Türkçenin gelmiş geçmiş en büyük sözlükçülerindendir. Hazırlamış olduğu sözlüklerden Osmanlıca-İngilizce olanı, tarihi bir metin okuyan kişi için en yararlı olabilecek sözlüklerden biridir. Yukarıda zikrettiğimiz iki sözlükte de bulunmayan birçok kelimeyi Redhouse sözlüğünde bulmamız mümkündür. Sözlüğün İngilizce kısımlarının maalesef geçmişte de günümüzde de Türkçeye tercüme edilmesi teşebbüsünde bulunulmadığı için Osmanlıca sözcüğün İngilizce karşılığı bulunduktan sonra onun modern Türkçeye doğru bir çevirisinin yapılması gerekmektedir. Mevzubahis ettiğimiz sözlüğün tam adı A Turkish and English Lexicon Shewing the English Significations of the Turkish Terms olup pdf’si internette bulunmakla birlikte Çağrı yayınları tarafından da basılmaktadır. 


Tarama Sözlüğü

Eski eserlerin taranmak suretiyle Türkçe kelimelerin fişlendiği ve anlamlarının yanı sıra eserde geçtikleri yerlerin gösterildiği bu mühim çalışma Osmanlıca sözlüklerde bulamadığımız Türkçe kökenli sözcükleri bulmamız için eşsiz bir kaynak hüviyetindedir. Türk Dil Kurumu tarafından 1965-1977 yılları arasında sekiz cilt olarak yayımlanan bu çalışmanın Cem Dilçin tarafından hazırlanmış Yeni Tarama Sözlüğü namında bir muhtasarı vardır. Ayrıca sözü geçen sekiz cildin tamamı Türk Dil Kurumu tarafından taratılıp sitelerine yüklenmiştir. Oradan arama da yapılabilir.


Kâmûs-ı Okyânûs

Şimdi de Osmanlıca sözlüklerde bulamadığımız Arapça kelimeler için bir sözlük önerelim. Kâmûs-ı Okyânûs, Fîrûzâbâdî’nin meşhur Arapçadan Arapçaya olan sözlüğünün Mütercim Asım Ahmed Efendi tarafından Türkçeye tercümesidir. Âsım Efendi çevirisini yaparken Kâmûs’ta eksik olan harekeleri kendisi tamamlamış; ayet, hadisve şiir gibi metinlerden misaller eklemiş ve başka kaynaklardan yeni anlamlar ilave etmiştir. Sözcüklere Türkçe karşılık bulurken sadece yazı lisanından değil, halk dilinden de istifade etmesi çok önemlidir.  Orijinal adı el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît olan eser Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’nca Kâmûsu’l-muhît adıyla 6 cilt halinde neşredilmiştir.


Steingass Sözlüğü

Piyasada Farsça Türkçe sözlükler bulunmasına karşın tarihi metin okuyanların Osmanlıca sözlüklerde bulamadıkları Farsça kelimeler için başvurdukları Farsça sözlüklerin başında Alman dilbilimci Francis Joseph Steingass’ın 1892’de hazırladığı A Compherensive Persian-English Dictionary adlı Farsça-İngilizce sözlük gelmektedir. Maalesef sözlüğün (İngilizce kısımlarının) Türkçeye tercümesi için ne geçmişte ne de günümüzde bir teşebbüste bulunulmamıştır. Sözlüğün pdf’si internette bulunmakla beraber Çağrı yayınları tarafından yapılan baskıları da mevcuttur. (Bu yazıyı yazarken Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’nca Hasan Şuûrî Efendi’nin Ferheng-i Şuûrî adlı sözlüğünün hazırlandığı ama henüz basılmadığı haberini aldım. Basıldıktan sonra Steingass sözlüğünden daha kullanışlı olması muhtemeldir.)


Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü

Metni okurken kullandığımızdan sözlüklerden metni anlamlandırmaya yönelik istifade ettiğimiz sözlüklere gelirsek bilhassa edebiyatçıların işine yarayacak en önemli sözlüğün, İskender Pala’nın yazdığı Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü olduğunu söyleyebiliriz. Bilhassa divan şiirindeki mazmunların ve remizlerin ne manalara geldiğinin ve arka planında neler yattığının izah edildiği bu çalışmaya benzer olarak Ahmet Talat Onay’ın Cemal Kurnaz tarafından hazırlanan Açıklamalı Dîvân Şiiri Sözlüğü gösterilebilir; ancak Pala’nın sözlüğünde madde başı sayısı daha fazla olup mazmunlar dışındaki bazı kavramların da açıklandığı unutulmamalıdır. Son olarak sözlükte tashihe muhtaç bazı maddelerin olduğunu hatırlatalım. Sözlük, Kapı Yayınları tarafından basılmaktadır.


Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü

Mehmet Zeki Pakalın tarafından hazırlanan ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 3 cilt halinde basılan bu çalışma özellikle tarihçiler için vazgeçilmez bir kaynaktır. “Döğen”, “fıçı dibi”, “huzur” gibi anladığımız ama tarihi metnin bağlamında anlamlandıramadığımız terimlerin ne olduklarını açıklayan ve “imlaya getirmek”, kazık kakmak”, “mendil atma” gibi deyimlerin izahlarını yapan bu sözlüğe başvurmadan tarihi bir metni tamamen doğru olarak yorumlamak mümkün değildir diyebiliriz. Bu sözlüğün yeni bir baskısı bilgisi bilgimiz dahilinde değildir. Arzu edenler internette pdf’sine ulaşabilirler.


Osmanlı Yer Adları

Yine hassaten tarihçilerin işine yarayacak bir başka sözlük, Tahir Sezen’in hazırladığı Osmanlı Yer Adları isimli çalışmadır. Arşiv metinlerini okuyanlarını en çok zorlayan kelimelerin başında okunduğu gibi yazılan Batılı kişi adları ve ülke sınırları içindeki yer isimleri gelmektedir. Devletin sınırları genişleyerek Kanuni döneminde 37 eyalet ve 377 sancağa ulaştığı, II Mahmud döneminde buna bir de “kaza”nın eklendiği, daha sonra vilayet ve nahiye idari birimleri de ilave edildiği düşünülürse, ne kadar fazla yer adı ile karşı karşıya olduğumuz anlaşılabilir. Özellikle kaybettiğimiz Balkan topraklarında bugün birçoğunun adının değiştiğini biliyoruz ve sözlük niteliğindeki çalışma sayesinde yer adlarına ulaşmamız bir nebze kolaylaşıyor. Sözlük, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün sitesinden e-kitap olarak indirilebilir.


Kültürümüzde Ayet ve Hadisler

“Edebiyatçılar ve tarihçiler için kaynak verdiniz, ilahiyatçıları unuttunuz” serzenişiyle karşılaşmamak için son olarak tarihi-dini metinleri okuyanlar için kullanışlı bir sözlük tavsiye edebilirim. Genellikle ayet, hadis ve kelâm-ı kibârların yerini tespit etmek gayesiyle teknolojinin imkanlarından faydalanılarak el-Mektebetü’ş-şâmile başta olmak üzere çeşitli programlar kullanılabiliyor. Mehmet Yılmaz tarafından yapılan hazırlanan bu çalışmada ise iktibas edilen ayet ve hadislerin kitaptaki yerlerinin yanı sıra anlamlarına da yer veriliyor. Kitabın dizimi latin harflerine göre “abcd” şeklinde yapılmış ve özel isimlerde Türkçe söyleniş esas alınmış. Sözlük, Kesit Yayınları tarafından basılmaktadır.

Hiç yorum yok :